Ελάφι, το σύμβολο της Ρόδου, και λύκαινα, το σύμβολο της Ρώμης.
Το τουριστικό θαύμα της Ρόδου το εμπνεύστηκαν πρώτοι οι Ιταλοί, χωρίς αμφιβολία. Την Οθωμανική περίοδο δεν φαίνεται να υπήρχε καμία τουριστική υποδομή στα νησιά, πόσο μάλλον κάποιο σχέδιο προβολής. Ο περίφημος Γάλλος συγγραφέας Γουστάβος Φλωμπέρ, που επισκέφτηκε τη Ρόδο στα 1850 και γενικώς δεν φαίνεται να εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα, είχε τα εξής λίγα να πει για το τουριστικό του κατάλυμα:
“Μένουμε στον ξενώνα του κ. Σιμιάν, στο ευρωπαϊκό προάστιο, στη βόρεια πλευρά της πόλης, δωμάτια χωριάτικου καπηλειού. Η βιβλιοθήκη του, χωράει μέχρι τρεις εφημερίδες!”1.
Φεύγοντας δε από την πόλη για να περιοδεύσει στο υπόλοιπο νησί, ο Φλωμπέρ περιγράφει τις διανυκτερεύσεις του όχι σε ξενώνες, αλλά σε φτωχικά χωριατόσπιτα, που προσφέρουν με αντάλλαγμα κάποια μικρή αμοιβή μια κουβέρτα και μια θέση στο πάτωμα δίπλα στη φωτιά -ή στην καλύτερη περίπτωση μερικά μαξιλάρια πάνω από τον παταρό. Βέβαια η άφιξη των Ιταλών στα νησιά θα γινόταν αρκετές δεκαετίες αργότερα, αλλά η τουριστική υποδομή δεν πρέπει να είχε αλλάξει ιδιαίτερα από την εποχή του Φλωμπέρ.
Αρχικά οι Ιταλοί δεν ήρθαν για να μείνουν, παρά μόνο για στρατιωτικούς και στρατηγικούς λόγους στα πλαίσια του πολέμου τους με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Όταν, όμως, η στρατιωτική κατοχή μετατράπηκε σε μόνιμη κυριαρχία, η ιταλική διοίκηση έθεσε σταδιακά σε λειτουργία ένα πρόγραμμα ευρέος εκσυγχρονισμού και ανάπτυξης, σημαντικό μέρος του οποίου ήταν και η τουριστική προβολή. Ποιου ήταν η ιδέα και το αρχικό σχέδιο δεν είναι σαφές, σύντομα όμως το ιταλικό κράτος και η διοίκηση των νήσων είχαν πειστεί απολύτως για τα πλεονεκτήματα της τουριστικής ανάπτυξης και προβολής.
Οι εξελίξεις στην ακτοπλοΐα και την αεροπλοΐα καθιστούσαν τα ταξίδια συνεχώς ευκολότερα και τον τουρισμό σε εξωτικά μέρη όλο και πιο ελκυστικό και εφικτό – ο δρόμος προς τον μαζικό τουρισμό που θα άλλαζε τον κόσμο μεταπολεμικά ήταν ακόμα μακρύς, αλλά είχε πάντως ξεκινήσει. Αυτό σήμαινε ότι ο τουρισμός μπορούσε πλέον να αποτελέσει σημαντική πηγή εσόδων για τα απομακρυσμένα “Ιταλικά Νησιά του Αιγαίου”, που αποκομμένα πλέον διοικητικά από τα απέναντι παράλια και τις παραδοσιακές τους οικονομικές συναλλαγές με αυτά, αναζητούσαν την οικονομική ανεξαρτησία.
Εξίσου σημαντικές όμως, από τη σκοπιά των Ιταλών, ήταν και οι ευκαιρίες προπαγανδισμού που προσέφερε ο τουρισμός. Η Ιταλία ένοιωθε έντονη την ανάγκη να νομιμοποιήσει και να μονιμοποιήσει την παρουσία της στα Δωδεκάνησα και εστίαζε σε δύο τομείς: α) μία υποτιθέμενη ιστορική συνέχεια της ιταλικής παρουσίας στα νησιά και β) την επίδειξη εκσυγχρονιστικού/εκπολιτιστικού έργου. Ο τουρισμός πρόσφερε λαμπρές δυνατότητες προβολής και στα δύο πεδία. Τόσο οι διαφημιστικές δράσεις, όσο και οι μαρτυρίες των επισκεπτών μπορούσαν να πιστοποιήσουν τόσο το εκσυγχρονιστικό θαύμα της ιταλικής διοίκησης, όσο και τα προσεκτικά επιλεγμένα (και ενίοτε κατασκευασμένα) μνημεία και στοιχεία- ιπποτικά, ρωμαϊκά και άλλα- που μπορούσαν να υποστηρίξουν το αφήγημα για το ιστορικό δικαίωμα των Ιταλών.
Έτσι λοιπόν, μαζί με την κατασκευή πολυτελών τουριστικών υποδομών, γεννήθηκε ένα καλά οργανωμένο και υψηλής ποιότητας σχέδιο τουριστικής προβολής των νησιών και κυρίως της Ρόδου. Διεθνείς εκθέσεις, ειδικές σειρές γραμματοσήμων, φωτογραφήσεις, μπροσούρες, εκδηλώσεις και άλλα πολλά συνθέτουν ένα πρωτοποριακό για την εποχή μηχανισμό διαφήμισης.
Και μέσα σε όλα αυτά, και η μπροσούρα που παρουσιάζουμε εδώ. Επιμελημένη το 1935 από τον ΕΝΙΤ, τον ιταλικό οργανισμό τουρισμού, αποτελεί σίγουρα πρότυπο για τις σημερινές: χάρτης του νησιού με σημειωμένα αξιοθέατα, ελκυστικές φωτογραφίες, προβολή των τοπικών λαογραφικών στοιχείων. Και όπως κάθε καλός τουριστικός οδηγός, εκδίδεται σε διάφορες γλώσσες. Με όλο αυτό το υπόβαθρο δεν παύει παρόλα αυτά να εντυπωσιάζει η έκδοση τουριστικού οδηγού στα Εβραϊκά, εν έτει 1935.
Διότι τρία μόλις χρόνια αργότερα, η Ιταλία θα έθετε σε ισχύ τους Φυλετικούς Νόμους που θα τοποθετούσαν τους Εβραίους εκτός ιταλικής φυλής. Οι νόμοι αυτοί θα είχαν άμεσες επιπτώσεις στην εργασία και την κοινωνική ζωή των Εβραίων σε ολόκληρη την ιταλική επικράτεια και φυσικά στα Δωδεκάνησα: παραδείγματος χάρη, ο Ροδίτης Σάμουελ Μοντιάνο αφηγείται σε ταινία-συνέντευξή του πώς μια μέρα σε μια τάξη της Ακαδημίας ο Ιταλός δάσκαλος του ανακοίνωσε μπροστά σε όλα τα παιδάκια ότι δεν μπορούσε πια να έρχεται στο σχολείο γιατί ήταν Εβραίος2. Και πριν περάσει καλά καλά μια δεκαετία από την έκδοση της μπροσούρας, έχοντας προηγηθεί ο πόλεμος και το πέρασμα των Γερμανών Ναζί, η εβραϊκή κοινότητα της Ρόδου θα είχε σχεδόν τελείως εξοντωθεί.
Η σχέση του Ιταλικού Φασισμού με τον αντισημιτισμό δεν είναι τόσο στενή όσο θα πίστευε κανείς με βάση τους προαναφερθέντες Φυλετικούς Νόμους. Σε αντίθεση με το Ναζισμό, ο Φασισμός δεν είχε τον αντισημιτισμό ως βασικό συστατικό στοιχείο- κατ’ ακρίβεια μέχρι το 1938 και τους διαβόητους νόμους, το καθεστώς Μουσολίνι δεν είχε επιβάλλει κανέναν αντισημιτικό νόμο κι ας βρισκόταν στην εξουσία ήδη 16 χρόνια. Ο Μουσολίνι μάλιστα είχε επανειλημμένα απορρίψει τον αντισημιτισμό. Πολλοί ίσως εκπλαγούν μαθαίνοντας ότι το Φασιστικό Κόμμα περιελάμβανε αρχικά ουκ ολίγους Ιταλούς Εβραίους, κάποιοι εκ των οποίων είχαν συμμετάσχει στην Πορεία προς τη Ρώμη και παρέμεναν ένθερμοι υποστηρικτές μέχρι το ‘38.
Ο Μουσολίνι όμως ήταν ευέλικτος άνθρωπος και οι ρατσιστικοί νόμοι του ‘38, καθώς και η ακόλουθη εκστρατεία αντισημιτικής προπαγάνδας, φαίνεται πως αποσκοπούσαν στην ικανοποίηση του Χίτλερ και την ενδυνάμωση των δεσμών με τη Γερμανία. Μάλιστα πολλοί ιστορικοί θεωρούν αυτούς τους νόμους σημείο καμπής όσον αφορά τη δημοτικότητα και την επιρροή του Μουσολίνι, αφού αποδείχθηκαν αντιδημοφιλείς. Για πολλούς μάλιστα Ιταλούς αποτέλεσαν την πρώτη απόδειξη ότι ο υποτίθεται παντοδύναμος Ντούτσε όχι μόνο υπάκουε, αλλά και “έγλειφε” πλέον τον Χίτλερ, πλήττοντας ανεπανόρθωτα το κύρος του.
Το ότι τρία χρόνια νωρίτερα το Ιταλικό κράτος διαφήμιζε τους τουριστικούς του προορισμούς στα Εβραϊκά μάλλον αποδεικνύει τον καιροσκοπισμό της ρατσιστικής μεταστροφής του Μουσολίνι. Παρόλα αυτά η μπροσούρα μας αφήνει ακόμα κάποιες απορίες όσον αφορά το κοινό στο οποίο στόχευε. Ήταν όντως τόσο πολλοί οι Εβραίοι τουρίστες ώστε να αξίζει να εκδοθεί ξεχωριστή μπροσούρα; Θεώρησαν ότι η Ρόδος θα μπορούσε να αποτελέσει ενδιάμεσο προορισμό για τους Εβραίους που είχαν αρχίσει να διαφεύγουν από την Ευρώπη προς ασφαλέστερα μέρη; Μήπως ήθελαν απλώς να προβάλλουν τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα του νησιού για τους δικούς τους λόγους; Δεν έχουμε έτοιμες απαντήσεις και σίγουρα αποτελεί πολύ ενδιαφέρον θέμα για εκτενέστερη μελέτη!
1Γ. Φλωμπέρ, Το ταξίδι στη Ρόδο, εισαγωγή-μετάφραση Τατιάνα Τσαλίκη-Μηλιώνη, Αθήνα 1993, σελ. 35-36.
2 Σάμουελ Μοντιάνο: Η Αποστολή. Από τη Ρόδο στο Άουσβιτς, ντοκιμαντέρ, σκηνοθεσία Δέσποινα Μαζαράκη, Γιώργος Τζεδάκης, Δημήτρης Κόκκινος, Κοινωφελές Ίδρυμα Υποτροφιών Ρόδου Εμμανουήλ Χριστ. Σταματίου & Μαίρης Χριστ. Σταματίου – Ροδιακή Ταινιοθήκη.
#InCulture #ΙΤΕ #RhodesProjectSCE #Rhodes #History #Tourism #Politics